Διαχείριση υδατικών πόρων από την αρχαιότητα ως σήμερα

Geomeletitiki.gr > ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΗΣ > Διαχείριση υδατικών πόρων από την αρχαιότητα ως σήμερα

Tο νερό, ένα από τα βασικά «κοινωνικά» αγαθά, αποτελεί μέρος του οικοσυστήματος μέσα στο οποίο ζει ο άνθρωπος αλλά και ουσιώδες χαρακτηριστικό του φυσικού περιβάλλοντος. Σχεδόν όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες από τις απαρχές του πολιτισμού βασίζονται στους υδατικούς πόρους.

Η ύδρευση, η άρδευση και αργότερα η μεταφορά αγαθών και η παραγωγή ενέργειας βασιζόταν στους υπάρχοντες υδατικούς πόρους. Η ανάγκη λοιπόν του ανθρώπου να ελέγξει την τόσο σημαντική «πηγή ζωής» μέσα από διάφορα υδραυλικά έργα φαίνεται από πολύ νωρίς αφού δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι πρώτοι ανθρώπινοι πολιτισμοί δημιουργήθηκαν γύρω από τις λεκάνες απορροών ποταμών.

Η συντριπτική πλειοψηφία των υδάτινων ρευμάτων της χώρας μας (χείμαρροι, ποταμοί) εμφανίζει υδατοπαροχές με έντονη ετήσια μεταβλητότητα ενώ ένα επιπλέον δυσμενές χαρακτηριστικό των υδάτινων ρευμάτων της χώρας μας, ειδικότερα των χειμάρρων και των χειμαρροποτάμων, είναι οι αιφνίδιες πλημμυρικές υδατοπαροχές μετά από βροχοπτώσεις μεγάλης ραγδαιότητας, οι οποίες και έχουν καταστρεπτικές συνέπειες στις λεκάνες απορροής.

Μέσα από το παραπάνω πλαίσιο, αναδεικνύεται η σπουδαιότητα εκτέλεσης υδραυλικών έργων στο χώρο των λεκάνων απορροής. Πιο συγκεκριμένα, τα εν λόγω έργα αποτελούν βασικά έργα υποδομής, καθώς με την κατασκευή τους επιτυγχάνεται η μείωση της έντασης και της έκτασης των εμφανιζόμενων διαβρώσεων, αποσαθρώσεων και γεωκατακρημνισμάτων κάθε μορφής συνεισφέροντας με αυτό τον τρόπο στον έλεγχο της υποβάθμισης του ευρύτερου χώρου της λεκάνης απορροής, αποτρέποντας με τα κατάλληλα έργα την εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων ή τον περιορισμό των επιπτώσεων τους.

Ιστορική αναδρομή

Παρατηρώντας τα βιβλία του «Πατέρα της Ιστορίας», του Ηρόδοτου, οι αναφορές του σε θέματα υδραυλικής, υδρολογίας και υδραυλικών έργων βρίσκονται διάσπαρτες σε όλο το έργο του και μάλιστα κάποιες από αυτές είναι αρκετά εκτενής.

Ο Ηρόδοτος καταγράφει τις πληροφορίες Αιγύπτιων ιερέων για τα υδραυλικά έργα που κατασκεύασε ο Φαραώ Μιν στην περιοχή της Μέμφιδας. Αναφέρει λοιπόν ότι ο Μιν έφτιαξε ανάχωμα στην καμπή του ποταμού και τον εξέτρεψε σε νέα κοίτη, ενώ στην παλιά, που αποξηράνθηκε, έκτισε τη Μέμφιδα. Επιπλέον δημιούργησε τεχνητή λίμνη στα βόρεια και τα δυτικά της πόλης, ώστε να την προστατεύσει .

Ο Ηρόδοτος προσθέτει ότι και οι Πέρσες, κύριοι της Αιγύπτου στην εποχή του, συντηρούσαν προσεκτικά το παλιό ανάχωμα, για να μη πλημμυρίσει η πόλη.

Χάρτης της Μεσοποταμίας Εκτροπές του Ευφράτη από τη Νίτωκρι

Έχουμε αναφορά και στην εκτεταμένη επέμβαση στην κοίτη του Ευφράτη ανάντη της Βαβυλώνας, ώστε από ευθύγραμμη να γίνει ελικοειδής. Ο ρόλος αυτού του έργου φαίνεται να είναι πρωταρχικά αμυντικός -αύξανε το μήκος του πλωτού δρόμου εισβολής προς τη Βαβυλώνα και μείωνε την ταχύτητα των νερών, άρα και των εχθρικών σκαφών.

Αντιπλημμυρικά έργα στην Αίγυπτο

  • Αντιπλημμυρικά αναχώματα

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι για την προστασία της βαβυλώνιας πεδιάδας ύψωσαν στις όχθες των ποταμών αντιπλημμυρικά αναχώματα τόσο η Σεμίραμις, που ίδρυσε τη Βαβυλώνα, όσο και η Νίτωκρις, που την αναμόρφωσε. Τα αναχώματα της Σεμιράμιδος χαρακτηρίζονται ως έργα εντυπωσιακού μεγέθους, ενώ μνημονεύονται και από τον Στράβωνα

  • Φράγματα Δαρείου (Γ117)

Ο Ηρόδοτος περιγράφει ένα μεγάλης κλίμακας υδραυλικό έργο στη βόρεια Περσία, τη μετατροπή ενός οροπεδίου σε τεχνητή λίμνη, με την κατασκευή πέντε μεγάλων φραγμάτων στα ανοίγματα των βουνών που το περιβάλλουν. Αυτά τα φράγματα ήταν εξοπλισμένα με υδατοθυρίδες, που είχαν τη δυνατότητα να ανοίγουν και να κλείνουν. Έτσι ο Δαρείος επέτρεπε κατά βούληση την υδροδότηση των περιοχών γύρω από το οροπέδιο, οι οποίες προηγουμένως αρδεύονταν φυσικά από τα νερά ποταμών, που έρρεαν μέσα από τα ανοίγματα των βουνών.

Ο σχεδιασμός, η κατασκευή και η διαχείριση των έργων αυτών, προϋπέθετε ικανοποιητικές εμπειρικές γνώσεις. Αν όμως επιστήμη σημαίνει, εκτός από πρακτική γνώση ή περιγραφή φαινομένων, και αναζήτηση των αιτίων τους, τότε φαίνεται πως η επιστήμη της Υδραυλικής ξεκίνησε λίγο πριν από τα χρόνια του Ηροδότου, με τους Ίωνες φιλοσόφους. Η ανάπτυξη που παρουσιάζει η επιστήμη της υδραυλικής είναι ραγδαία κατά την Ρωμαϊκή περίοδο και κυρίως στον τομέα των υδρεύσεων με τα περίφημα Ρωμαϊκά υδραγωγεία.

‘Όπως φαίνεται από την παραπάνω ιστορική αναδρομή, η ολοένα και αυξανόμενη ζήτηση σε νερό και οι αυξανόμενες απαιτήσεις για νερά καλής ποιότητας, έχουν οδηγήσει σε αύξηση της ζήτησης σε πληροφορίες σχετικά με τους υδατικούς πόρους αλλά και στην δημιουργία σχεδίων ολοκληρωμένης διαχείρισης των πόρων.

Διαχείριση των υδατικών πόρων

Η διαχείριση των υδατικών πόρων, έχει την ευθύνη της εφαρμογής των σχεδίων με διοικητικά μέτρα και κανονισμούς καθώς και με τον συντονισμό της κατασκευής των υδραυλικών έργων. Όσο η πίεση για απαιτήσεις μεγαλώνει, τόσο η χρήση του νερού δημιουργεί περιβαλλοντικά και άλλα προβλήματα.

Στην περίπτωση αυτή, η διαχείριση των υδατικών πόρων αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο.

Η Διαχείριση των υδατικών πόρων έχει ως στόχο:

  • Να προμηθεύει νερό επαρκούς ποσότητας και κατάλληλης ποιότητας για την ικανοποίηση οικιακών, αγροτικών, βιομηχανικών και ενεργειακών αναγκών στο παρόν και στο μέλλον
  • Τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου
  • Την αύξηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος
  • Τη βελτίωση της ποιότητας ζωής
  • Τη διατήρηση των εθνικών πόρων
  • Τη διατήρηση και βελτίωση της περιβαλλοντικής ποιότητας
  • Να παρέχει ικανοποιητική προστασία από τα ακραία υδρολογικά φαινόμενα (πλημμύρες, ξηρασία)

Επιπρόσθετα πρέπει να γνωρίζουμε πως, η διαχείριση των υδατικών πόρων είναι μια δυναμική διαδικασία που αποβλέπει στην πληρέστερη δυνατή κάλυψη των σημερινών αναγκών για κάθε χρήση, με βάση έναν ορθολογικό προγραμματισμό που στηρίζεται σε αντικειμενικά κριτήρια και διαδικασίες.

Στη λειτουργία της διαχείρισης των υδατικών πόρων εμπεριέχονται τα εξής:

  • Εκτίμηση των διαθέσιμων υδατικών πόρων
  • Εκτίμηση των αναγκών σε νερό (ποιότητα και ποσότητα)
  • Πρόβλεψη της εξέλιξης των αναγκών σε νερό
  • Τεχνοοικονομική και περιβαλλοντική διερεύνηση έργων και μέτρων για την αύξηση των διαθέσιμων πόρων και παράλληλα την μείωση της ζήτησης
  • Βέλτιστη επιλογή μέτρων και έργων
  • Χρονοδιάγραμμα εφαρμογής των μέτρων κατασκευής των έργων

Πιο συγκεκριμένα, στην Ελλάδα, λόγω της φυσικής γεωγραφίας της χαρακτηρίζεται από έντονη χωρική μεταβλητότητα του ετήσιου ύψους κατακρημνισμάτων. Ειδικότερα το δυτικό τμήμα της χώρας, μέχρι και την οροσειρά της Πίνδου και τα όρη της κεντρικής Πελοποννήσου, χαρακτηρίζεται από μεγάλα ετήσια ύψη κατακρημνισμάτων, ενώ το ανατολικό μέρος εμφανίζει αισθητά μικρότερο όγκο εισερχόμενων κατακρημνισμάτων. Ακόμα, η κατανομή αυτών των φαινομένων στη διάρκεια του έτους εμφανίζεται ιδιαίτερα άνιση, καθώς το καλοκαίρι αποτελεί μια ιδιαίτερα άνομβρη περίοδο σε αντίθεση με το φθινόπωρο και το χειμώνα που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό των φαινομένων αυτών.

Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα η συντριπτική πλειοψηφία των υδάτινων ρευμάτων της χώρας μας (χείμαρροι, ποταμοί) να εμφανίζει υδατοπαροχές με έντονη ετήσια μεταβλητότητα και ειδικότερα κατά το θέρος να χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα χαμηλές έως και μηδενικές παροχές, ανάλογα με το μέγεθος της λεκάνης απορροής τους. Όλα τα παραπάνω αναδεικνύουν τη συνθετότητα του ζητήματος της βέλτιστης δυνατής αξιοποίησης των υδάτινων πόρων της χώρας.

Ένα επιπλέον δυσμενές χαρακτηριστικό των υδάτινων ρευμάτων της χώρας μας, ειδικότερα των χειμάρρων και των χειμαρροποτάμων, είναι οι αιφνίδιες πλημμυρικές υδατοπαροχές μετά από βροχοπτώσεις μεγάλης ραγδαιότητας, οι οποίες και έχουν καταστρεπτικές συνέπειες στις λεκάνες απορροής. Μέσα από το παραπάνω πλαίσιο, αναδεικνύεται η σπουδαιότητα εκτέλεσης υδροδυναμικών/ υδραυλικών έργων στο χώρο των λεκάνων απορροής. Πιο συγκεκριμένα, τα εν λόγω έργα αποτελούν βασικά έργα υποδομής, καθώς με την κατασκευή τους επιτυγχάνεται η μείωση της έντασης και της έκτασης των εμφανιζόμενων διαβρώσεων, αποσαθρώσεων και γεωκατακρημνισμάτων κάθε μορφής συνεισφέροντας με αυτό τον τρόπο στον έλεγχο της υποβάθμισης του ευρύτερου χώρου της λεκάνης απορροής, αποτρέποντας με τα κατάλληλα έργα την εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων ή τον περιορισμό των επιπτώσεων τους.

Διευθέτηση χειμάρρων

Σύφωνα με τα προαναφερθέντα γίνεται φανερό ότι έργα που έχουν ως κύριο στόχο την διευθέτηση χειμάρρων, με κύριο χαρακτηριστικό την αντιπλημμυρική προστασία των περιοχών, θα πρέπει να διέπονται από κάποιες γενικές αρχές.

Έτσι λοιπόν, οι γενικές αρχές σχεδιασμού αντιπλημμυρικών έργων που πρέπει να εφαρμόζονται είναι:

  • διατήρηση της ανοικτής φυσικής διατομής των ρεμάτων, όπου αυτό είναι δυνατόν. Με τη διευθέτηση αυξάνεται η κατά μήκος κλίση, μειώνεται η τραχύτητα της κοίτης, αυξάνεται η ταχύτητα και έτσι είναι

δυνατή η παροχέτευση μεγαλύτερων παροχών χωρίς υπερχειλίσεις. Τα ποτάμια όμως δεν παραμένουν παθητικά στη διευθέτηση και αποκρίνονται με μορφολογικές αλλαγές, οι οποίες μπορεί να έχουν μοιραία αποτελέσματα.

  • επεμβάσεις και προτάσεις τεχνικών έργων με τη μικρότερη δυνατή επιβάρυνση του περιβάλλοντος τόσο στη φάση της λειτουργίας όσο και της κατασκευής και χρήση υλικών φιλικών προς το περιβάλλον.

  • αιτιολογημένος καθορισμός της περιόδου επαναφοράς σχεδιασμού και σε συνάρτηση με την περιοχή και τις δυνατότητες του αποδέκτη, με παράλληλη εκτίμηση των συνεπειών πλημμύρας μεγαλύτερης από αυτή του σχεδιασμού.

  • σε περίπτωση ανεπαρκών υφιστάμενων αγωγών εξέταση εναλλακτικών λύσεων έναντι της ανακατασκευής και η δυνατότητα ενίσχυσης ή χρησιμοποίησης τους ως τμήμα του προτεινόμενου δικτύου, δεδομένου ότι πολλές φορές προτάσεις για αντικατάστασή τους δεν υλοποιούνται.

  • πρέπει πάντα να εξετάζεται η δυνατότητα για ανακατασκευή τμημάτων αγωγών, μικρής έκτασης, καθαρισμό – λείανση υφισταμένων αγωγών, κατασκευή ανακουφιστικών αγωγών.

  • να καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια για την δημιουργία ανασχετικών έργων (π.χ. φραγμάτων – ταμιευτήρων ανάσχεσης πλημμυρών) ώστε να ελαφρύνονται τα κατάντη έργα, σε συνδυασμό με τα οικονομικά δεδομένα και τις τυχόν περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

  • να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στις αλλαγές καθεστώτος ροής, που στα φυσικά ρέματα είναι αναπόφευκτη, για την προστασία των τεχνικών έργων και με στόχο τον συνολικά καλύτερο υδραυλικό σχεδιασμό.

  • τα επιτρεπόμενα ποσοστά πλήρωσης των μεγάλων αγωγών δεν πρέπει να λαμβάνονται σαν απόλυτο μέτρο αλλά να εκτιμώνται οι συνέπειες πιθανής υπερπλήρωσης.

  • να γίνεται εκτίμηση της στερεομεταφοράς και περιορισμός της ιδιαίτερα στις κατοικημένες περιοχές με την κατασκευή κατάλληλων έργων.

  • σαν γενική αρχή θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα διάφορα έργα διευθέτησης θα πρέπει να γίνονται μόνο εφόσον είναι εξασφαλισμένες οι επιθυμητές συνθήκες στα κατάντη, γιατί σε αντίθετη περίπτωση μπορούν να δημιουργήσουν μεγαλύτερους κινδύνους από πλημμύρες.

Επίσης να αναφερθεί ότι πολλά από τα υφιστάμενα υδραυλικά έργα της χώρας έχουν σήμερα προβλήματα λειτουργίας λόγω ελλιπούς διοίκησης και συντήρησης και γενικά δεν έχει γίνει αποτίμηση της λειτουργίας τους. Ευτυχή εξαίρεση αποτελούν τα υδροηλεκτρικά έργα, τα οποία συντηρούνται και λειτουργούν χωρίς προβλήματα, ενώ η διαχείριση τους προσαρμόζεται στις εξελισσόμενες κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες Εξ άλλου, στις περισσότερες περιπτώσεις τα έργα σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν ως μεμονωμένα έργα, ενώ στην πραγματικότητα εντάσσονται σε ευρύτερα συστήματα αξιοποίησης υδατικών πόρων.

Εγγειοβελτιωτικά έργα

Η βελτίωση της διαχείρισης, η ορθολογικότερη χρήση των υπό εκμετάλλευση πόρων καθώς και ο συνολικός επαναπροσδιορισμός τους στα πλαίσια μιας ολιστικής προσέγγισης του υδροσυστήματος ή και ο επαναπροσανατολισμός τους αποτελούν λύσεις με προφανή πλεονεκτήματα.

Διαμορφώνεται έτσι μια νέα πολιτική, που αποκτά συνεχώς και μεγαλύτερη βαρύτητα και βασίζεται στη διαπίστωση ότι οι μη κατασκευαστικές, εναλλακτικές δυνατότητες διαχείρισης του νερού, αποτελούν δυνατές λύσεις για τα σημερινά προβλήματα των υδατικών πόρων .

Ανάλογες διαπιστώσεις και διορθωτικές παρεμβάσεις παρουσιάζονται και σε πολλές χώρες της ΕΕ. Βέβαια, ο βαθμός αναγκαιότητας για την υποκατάσταση της κατασκευής νέων έργων από τις εναλλακτικές δυνατότητες που προσφέρει η καλύτερη διαχείριση των ήδη υφιστάμενων, διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα.

Στην Ελλάδα, η προφανής ανάγκη εκσυγχρονισμού και αξιοποίησης των, σημαντικών για την ελληνική κλίμακα επενδύσεων σε εγγειοβελτιωτικά έργα της προηγούμενης 50ετίας, τα αυστηρά πλαίσια της απελευθέρωσης της αγοράς αγαθών και υπηρεσιών στην Ε.Ε., οι περιορισμένες το διάστημα αυτό δυνατότητες χρηματοδότησης νέων έργων, επιβάλλουν να τεθεί προς συζήτηση η μεγιστοποίηση της απόδοσης του επενδεδυμένου ήδη κεφαλαίου στον ευρύτερο δημόσιο τομέα .Παρόλα αυτά, για την Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε, η κατασκευή νέων έργων αξιοποίησης υδατικών πόρων θεωρείται επιβεβλημένη επειδή μεγάλο μέρος του εκμεταλλεύσιμου υδατικού δυναμικού δεν χρησιμοποιείται, ενώ υπάρχουν σημαντικά ελλείμματα.